اولین طرح توسط مهندس هومان فرزاد در سال ۱۳۴۵ نوشته شده که وی این طرح را به سازمان پژوهشهای علمی کشور ارائه داد. بر اساس این طرح باید بین دریای خزر و خلیج فارس دریاچههایی ایجاد شود تا این دو دریا به هم متصل بشوند. در این ارتباط سه نقطه پست در ایران شامل چاله جازموریان، دشت لوت و دیگری هم دشت کویر در نظر گرفته شد.
محاسن :
- در برگرفتن تمام استانهای کویری و خشک مرکز کشور
- ایجاد بنادر متعدد به همراه سواحل طولانی در ۷ استان کویری
- گسترش صنایع حمل و نقل دریایی ، کشتیسازی ، ماهیگیری و گردشگری
- ایجاد چرخه آب در طول کانال و اتصال دریاچه ها به آبهای آزاد
- تغییر اقلیم منطقه از گرم و خشک به معتدل و مرطوب
- احیاء اکوسیستم مخصوص مناطق نیمه استوایی
- گسترش صنایع فولاد و کاشی و سرامیک در طول کانال
- امکان احداث مراکز آب شیرین کن در طول مسیر کانال
- احیاء زمینهای حاصلخیز اطراف طرح به وسیله رطوبت حاصل از تبخیر آب دریاچه ها
- پیش بینی طرح برای چگونگی خروج آبهای راکد سه دریاچه ایجاد شده
- کنترل شنهای روان واقع در دشت کویر و کویر لوت
- جلوگیری از روند افزاینده بیابان زایی جازموریان و کویر لوت و دشت کویر
- جلوگیری از روند مهاجرت شهرهای حاشیه کویر به شهرهای بزرگ و خوش آب و هوا
- حفظ فرهنگ و تاریخ و آداب و رسوم و اقتصاد و زبان مناطق مرکزی ایران
- تمرکز زدایی از سواحل شمالی و جنوبی در تعطیلات تابستانی و نوروز
چالشهای طرح :
- زمانبری بالای احداث پروژه با ارائه پیشنهاد حفر حدود ۵ هزار کیلومتر کانال در طرح
- عدم بهره مندی مناطق غربی و شمال شرق کشور از مزایای طرح
- عدم پیش بینی جهت اتصال طرح به آبهای دریای خزر
- عدم برنامه مناسب جهت خروج رسوبات دریایی و معظل افزایش شوری آب در دشتهای نمکی
- ارائه طرح بدون ارائه راه حل جهت اختلاف سطح آبهای آزاد با مناطق مرکزی و شمالی پروژه
طرح دیگری هم توسط آقای مسعود قمی به آقای مهندس موسوی نخست وزیر وقت ارائه شد. ساخت این کانال در دوران دولت هاشمی رفسنجانی و محمد خاتمی نیز بررسی شد. مرکز پژوهشهای مجلس نیز ساخت این کانال را بررسی کردهاست. هم اکنون دکتر بدیع بدیع الزمانی در آمریکا به همراه برخی کارشناسان ایرانی دیگر پیگیر ساخت این طرح هستند و پروژهای با نام «ایرانرود» (Iranrood) نیز آماده کردهاند.
محاسن :
- گسترش صنایع حمل و نقل دریایی ، کشتیسازی ، ماهیگیری و گردشگری در طول کانال
- اتصال کشورهای حاشیه دریای خزر به آبهای آزاد بین المللی و افزایش قدرت منطقه ای و بین المللی کشور
- ایجاد کانال بین المللی ترانزیت کالا و مسافر
- گسترش صنایع فولاد و کاشی و سرامیک در طول کانال
- امکان احداث مراکز آب شیرین کن در طول مسیر کانال
- ایجاد امکان مناسب جهت احیاء دریاچه ارومیه
چالشهای طرح :
- زمانبری بالای احداث پروژه با ارائه حدود ۱۴۰۰ کیلومتر کانال در طرح
- حجم عظیم خاکبرداری و حفر کانال در دل رشته کوه زاگرس و عبور از رشته کوه البرز
- مصرف بالای انرژی جهت پمپاژ حجم نجومی آب به ارتفاع ۱۰۰۰ متر در لاک های مسیر
- عدم بهره مندی مناطق شرقی و مرکزی کشور که بحران اصلی آب و خشکسالی کشور را دارند
تنی چند از کارشناسان محترم «دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی»، طرح بلند و گسترده پنجهزار صفحهای ١٠ جلدی وزارت جهاد سازندگی را مورد مطالعه قرار دادند و سرانجام در آبانماه سال ٨٤ گزارشی تحت عنوان «بررسی امکانپذیری اتصال آبهای شمال و جنوب» از سوی این مرکز منتشر شد. از این گزارش گاهی باعنوان «گزارش بررسی گزینههای پیشنهادی طرح کانال کشتیرانی جنوب شمال» یاد میشود.
مهندس محمود شاهبداغی ، با استفاده از مدلسازی کامپیوتری از آخرین نقشه های ناسا ، ضمن اثبات محصور بودن سه دشت جازموریان ، لوت و دشت کویر طرح ایجاد سه دریاچه را با استفاده از حفر ۱۲۶ کیلومتر تونل در شمال و جنوب جازموریان و پمپاژ آب در دو مرحله به ارتفاع ۵۰۰ متر به کویر لوت و ایجاد یک کانال ۲۱ کیلومتری جهت انتقال آب به دشت کویر عملا مسئولان و مخالفان این پروژه را به چالش دعوت کرد
محاسن :
- در برگرفتن تمام استانهای کویری و خشک مرکز کشور
- زمان کوتاهتر نسبت به سایر پیشنهادها به خاطر حفر تنها ۱۲۶ کیلومتر تونل و ۲۱ کیلومتر کانال
- ایجاد بنادر متعدد به همراه سواحل طولانی در ۹ استان و ۳۵ شهرستان کویری
- گسترش صنایع حمل و نقل دریایی ، کشتیسازی ، ماهیگیری و گردشگری
- تغییر اقلیم منطقه از گرم و خشک به معتدل و مرطوب
- گسترش صنایع فولاد و کاشی و سرامیک در طول سواحل
- امکان احداث مراکز آب شیرین کن در طول سواحل
- احیاء اکوسیستم مخصوص مناطق نیمه استوایی
- احیاء زمینهای حاصلخیز اطراف طرح به وسیله رطوبت حاصل از تبخیر آب دریاچه ها
- کنترل شنهای روان واقع در دشت کویر و کویر لوت
- جلوگیری از روند افزاینده بیابان زایی جازموریان و کویر لوت و دشت کویر
- جلوگیری از روند مهاجرت شهرهای حاشیه کویر به شهرهای بزرگ و خوش آب و هوا
- حفظ فرهنگ و تاریخ و آداب و رسوم و اقتصاد و زبان مناطق مرکزی ایران
- تمرکز زدایی از سواحل شمالی و جنوبی در تعطیلات تابستانی و نوروز
چالشهای طرح :
- عدم پیش بینی برای ایجاد چرخه آب و جلوگیری از راکد شدن دریاچه ها
- مصرف بالای انرژی جهت پمپاژ حجم نجومی آب به ارتفاع ۱۰۰۰ متر
- عدم بهره مندی مناطق غربی و شمال شرق کشور
- عدم پیش بینی طرح جهت اتصال مناسب به آبهای دریای خزر
- عدم پیش بینی طرح برای چگونگی خروج آبهای راکد سه دریاچه ایجاد شده
- عدم برنامه مناسب جهت خروج رسوبات دریایی و معظل افزایش شوری آب در دشتهای نمکی
دکتر پیمان عابدی در کتاب بررسی اثرات طرح ایرانرود در بهبود موقعیت راهبردی ایران که نخستین کار پژوهشی از منظر استراتژیک به این آبراه است ، نیز یکی دیگر از طرحهای پیشنهادی پیرامون پروژه ایران رود را با نام آبراه تمدن خلیج فارس مطرح کرده است که طی آن یک شبکه رودخانه ای از دریای عمان تا دریای خزر تقریبا تمام مراکز و شهرهای مهم استانهای کشور را در بر میگیرد وی در پیام خود که در ارتباط با طرح خود در ابتدای کتابی که جهت معرفی این طرح منتشر کرده می آورد : در کنار ارائه مسیر جدید آبراه ایران رود و اتصال مراکز استانها و آبهای آزاد ، پیشنهاد میگردد که ضمن اجرایی شدن این طرح کلان در جمهوری اسلامی ایران و دستیابی به موقعیت و جایگاه راهبردی ویژه در سطح بین الملل ، این آبراه را به عنوان شاخص تمدن ایران نوین و با نام آبراه تمدن خلیج فارس به جهانیان معرفی نموده است
محاسن :
- در برگرفتن تمام استانهای کویری و خشک مرکز کشور و اغلب مراکز استانها و شهرهای مهم شرقی و مرکزی کشور
- ایجاد بنادر متعدد در ۱۵ استان کشور
- ایجاد کانال بین المللی ترانزیت کالا و مسافر
- اتصال کشورهای حاشیه دریای خزر به آبهای آزاد بین المللی و افزایش قدرت منطقه ای و بین المللی کشور
- گسترش صنایع حمل و نقل دریایی ، کشتیسازی ، ماهیگیری و گردشگری
- اتصال ۹ استان از طریق حمل و نقل ارزان دریایی
- تغییر اقلیم منطقه از گرم و خشک به معتدل و مرطوب
- احیاء اکوسیستم مخصوص مناطق نیمه استوایی
- گسترش صنایع فولاد و کاشی و سرامیک در طول کانال
- امکان احداث مراکز آب شیرین کن در طول مسیر کانال
- امکان ادامه شبکه به کشورهای همسایه شرقی
- احیاء زمینهای حاصلخیز اطراف دریاچه ها به وسیله رطوبت حاصل از تبخیر آب دریاچه ها
- کنترل شنهای روان واقع در دشت کویر و کویر لوت
- جلوگیری از روند افزاینده بیابان زایی جازموریان و کویر لوت و دشت کویر
- جلوگیری از روند مهاجرت شهرهای حاشیه کویر به شهرهای بزرگ و خوش آب و هوا
- حفظ فرهنگ و تاریخ و آداب و رسوم و اقتصاد و زبان مناطق مرکزی ایران
- تمرکز زدایی از سواحل شمالی و جنوبی در تعطیلات تابستانی و نوروز
چالشهای طرح :
- زمانبری بالای احداث پروژه با ارائه پیشنهاد حفر حدود ۱۲ هزار کیلومتر کانال در طرح
- عدم پیش بینی برای ایجاد چرخش آب و جلوگیری از راکد شدن آب در کانال ها
- امکان نفوذ تدریجی حجم عظیمی از آبهای شور اقیانوسی به دشتهای حاصلخیز به لحاظ ایجاد شبکه گسترده و بن بست
- مصرف بالای انرژی جهت پمپاژ حجم نجومی آب به ارتفاع ۱۰۰۰ متر در طول کانالها
- عدم بهره مندی مناطق غربی کشور از مزایای طرح
- عدم پیش بینی طرح برای چگونگی خروج آبهای راکد
- عدم ارائه برنامه مناسب جهت خروج رسوبات دریایی و معظل افزایش شوری آب در دشتهای نمکی
گزینه پیشنهادی مهندس حمید رابعی که برای اجرای موفق ، کامل و موثر پروژه بزرگ ایرانرود و حاصل مطالعه دقیق و تلفیق طرحهای پیشین و با در نظر گرفتن تمام نقاط قوت و ضعف و بررسی تمام ابعاد اقتصادی ، اجتماعی ، سیاسی ، امنیتی ، مذهبی ، فرهنگی ، گردشگری و … آنها بوده است ، گام بزرگی در جهت پیشرفت و توسعه پایدار ، توام با عدالت نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران و اقتدار منطقه ای و بین المللی این سرزمین در ادامه حیاط با عزت خود در طول تاریخ پیش رو خواهد بود . گزینه پیشنهادی مهندس حمید رابعی در ۳ فاز و به صورت همزمان اجرا میشود
محاسن :
- در برگرفتن تمام استانهای کویری و خشک مرکز کشور
- بهره مندی استانهای غربی کشور از مزایای طرح
- امکان احیاء دریاچه ارومیه
- ایجاد بنادر متعدد به همراه سواحل طولانی در ۱۶ استان و بیش از ۶۰ شهرستان
- ایجاد دو کانال بین المللی ترانزیت کالا و مسافر
- اتصال کشورهای حاشیه دریای خزر به آبهای آزاد بین المللی و افزایش قدرت منطقه ای و بین المللی کشور
- گسترش صنایع حمل و نقل دریایی ، کشتیسازی ، ماهیگیری و گردشگری
- اتصال ۱۶ استان از طریق حمل و نقل ارزان دریایی
- ایجاد چرخه آب در سه دریاچه اصلی و اتصال دریاچه ها به آبهای آزاد
- امکان بهره برداری مناسب در پایان هر فاز
- تغییر اقلیم منطقه از گرم و خشک به معتدل و مرطوب
- احیاء اکوسیستم مخصوص مناطق نیمه استوایی در فلات مرکزی ایران
- گسترش صنایع فولاد و کاشی و سرامیک در طول سواحل
- امکان احداث مراکز آب شیرین کن در طول سواحل
- احیاء زمینهای حاصلخیز اطراف طرح به وسیله رطوبت حاصل از تبخیر آب دریاچه ها
- کنترل شنهای روان واقع در دشت کویر و کویر لوت
- جلوگیری از روند افزاینده بیابان زایی جازموریان و کویر لوت و دشت کویر
- جلوگیری از روند مهاجرت ساکنین شهرهای حاشیه کویر به شهرهای بزرگ و خوش آب و هوا
- حفظ فرهنگ و تاریخ و آداب و رسوم و اقتصاد و زبان مناطق مرکزی ایران
- تمرکز زدایی از سواحل شمالی و جنوبی در تعطیلات تابستانی و نوروز
- ارائه برنامه جهت ایجاد چرخش آب و جلوگیری از راکد شدن آب در طول کانال ها و دریاچه ها
- پیش بینی طرح برای چگونگی خروج آبهای راکد
- ارائه برنامه مناسب جهت خروج رسوبات دریایی و نمکی
- استفاده از دو مسیر جهت انتقال آب به دریاچه های ایجاد شده
چالشهای طرح :
- مصرف بالای انرژی جهت پمپاژ حجم نجومی آب از کانال زاگرس به کانال البرز
- حجم عظیم خاکبرداری و حفر کانال در دل رشته کوه زاگرس
- زمانبری بالای احداث پروژه با ارائه پیشنهاد حفر حدود ۱۵۰۰ کیلومتر کانال
فاز اول :
اجرای فاز نخست با هدف تغییر اقلیم فلات مرکزی ایران و ایجاد اشتغال پایدار و فزاینده دریایی در ۹ استان کویری ایران خواهد بود . این فاز در سه مرحله انجام خواهد شد .
در مرحله نخست این فاز ، تونلی به طول ۹۱ کیلومتر از تنگه هرمز به سمت تالاب جازموریان حفر میشود و با حفر قناتی به عمق ۵۰۰ متر و با استفاده از پمپاژ ، آب به جازموریان منتقل خواهد شد تا عمق دریاچه ایجاد شده به ارتفاع ۵۳۳ متر برسد . طی اجرای این فاز دریاچه ای به وسعت حدود ۲۱۰۰۰ کیلومتر مربع ایجاد خواهد شد
در مرحله دوم از فاز نخست از شمال دریاچه جازموریان تونلی به طول ۳۵ کیلومتر به سمت کویر لوت حفر خواهد شد و با حفر قنات دوم به عمق ۵۰۰ متر و با استفاده از پمپاژ ، آب به کویر لوت منتقل خواهد شد
در این مرحله عمق دریاچه لوت تا ارتفاع ۸۶۵ متر بالا خواهد آمد و دریاچه ای به وسعت ۷۶۰۰۰ کیلومتر مربع ایجاد میشود
در مرحله سوم از فاز نخست کانالی به طول ۲۱ کیلومتر از شمال غرب دریاچه لوت به سمت دشت کویر حفر خواهد شد تا آب به دشتی به وسعت حدود ۸۵۰۰۰ کیلومتر مربع و ارتفاع ۸۶۵ متر در کویر نمک منتقل شود
طی اجرای فاز نخست ۳۵ شهرستان در استانهای سیستان و بلوچستان ، کرمان ، یزد ، خراسان جنوبی ، خراسان رضوی ، اصفهان ، سمنان ، قم و تهران به مناطق ساحلی ایران افزوده خواهد شد ضمن اینکه ۱۸۲۰۰۰ کیلومتر مربع از شنزارهای لم یزرع و بیابانهای خشک ایران تبدیل به دریاچه خواهد شد .
فاز دوم :
فاز دوم در واقع بخشی از طرح ایران رود در غرب ایران است که طراحی و اجرای آن با هدف ایجاد چرخه آب در فلات مرکز ایران و جلوگیری از انباشت رسوبات نمکی خواهد بود ضمن اینکه در پایان این فاز استانهای غربی ایران نیز از مزایای اجرای فاز نخست بهره مند خواهند شد
در بخش اول از فاز دوم ، از طریق حفر کانالی با قابلیت کشتیرانی که پس از عبور از استانهای خوزستان ، لرستان و همدان در نهایت از شمال استان زنجان به سمت دشت کویر تغییر مسیر خواهد داد ، آب خلیج فارس را این بار از سمت شمال غربی دشت کویر و سواحل استان قم به فلات مرکزی ایران منتقل خواهد کرد .
در بخش دوم و همزمان با مرحله اول کانالی از جنوب دریاچه لوت به سمت دریاچه جازموریان و از جنوب جازموریان به سمت سواحل مکران در دریای عمان حفر خواهد شد تا آبی که در مرحله نخست به سه دریاچه وارد خواهد شد را پس از تغذیه آنها خارج نماید.
در بخش سوم اجرای فاز دوم تونلهای حفر شده در مراحل اول و دوم از فاز نخست میتوانند تغییر کاربری داشته باشند تا فقط در مواقع ضروری انتقال آب از طریق پمپاژ در این منطقه انجام شود .
مراحل هفت گانه در فاز ۲ به این شرح است :
- ورود به کانال زاگرس و عبور از استانهای خوزستان ، لرستان ، همدان و زنجان همراه با عبور از حداقل ۲۰ لاک جهت افزایش ارتفاع از سطح آبهای آزاد
- تغییر مسیر به سمت کانال البرز و عبور از استانهای زنجان ، قزوین ، تهران ، البرز و قم
- عبور از آخرین لاک و ورود به دریاچه بزرگ قم
- عبور از کانال طبس و ورود به دریاچه لوت
- ورود به کانال بم و دریاچه جازموریان همراه با عبور از ۱۰ لاک جهت کاهش ارتفاع از سطح آبهای آزاد
- خروج از دریاچه جازموریان و عبور از ۱۰ لاک جهت کاهش ارتفاع از سطح آبهای آزاد در طول کانال ایرانشهر
- ورود به آبهای آزاد بین المللی دریای عمان در سواحل مکران
فاز سوم :
با توجه به اختلاف سطح دریای خزر و آبهای آزاد و تبعات گسترده ناشی از اتصال آن به آبهای آزاد و همچنین هزینه های بسیار بالای حفر کانال از دل رشته کوه البرز ، طراحی فاز سوم با هدف اتصال کشورهای حاشیه دریای خزر به آبهای آزاد در جنوب انجام شده است تا ایران اسلامی عزتمندانه و پس از بررسی تمام ابعاد اقتصادی ،سیاسی و امنیتی اجرای آن ، از قبال پیشنهاد طرح به کشورهای حاشیه دریای خزر ضمن تامین خواسته کشورهای همسایه و دوست خود ، اجرای آن را با تمام هزینه ها و تبعات آن به ایشان واگذار نماید
در این فاز به طور قطع دو مسیر وجود خواهد داشت که از شرق و غرب دریای خزر ، این دریاچه به فاز ۱ و ۲ و در نهایت آبهای آزاد متصل خواهد شد تا ضمن تامین خواست همسایه های شمالی ، استانهای خراسان شمالی ، گرگان ، گیلان و زنجان نیز از مزایای اجرای آن بهره مند گردند .
سطح پایین تر آبهای آزاد جنوب نسبت به انتهای مسیر در کانال زاگرس مشکلی است که برای آن راه حلی عملی وجود دارد. ایجاد دریاچه ها و مخازنی معروف به لاک در مسیر اتصال کانال به دریاچه قم که با تغییر ارتفاع آب آن بتوان کشتی های مسیر را از ارتفاع های مختلف عبور داد راه حل این مشکل است. چنین راه حلی در بسیاری از کانال های دنیا مانند کانال پاناما در آمریکا و کانال کیتلن در اروپا امتحان شده و با موفقیت اجرا شده است.
اخیرا در چین طرح مشابهی به طول ۱۷۷۶ کیلومتر انجام شده است که پکن را به هانژوا متصل می کنداین آبراه از پکن آغاز شده و پس از گذشتن از شهر تیانجین، از استانهای هبی، شاندونگ، جیانگسو و ژجیانگ، به شهر هانژوا میرسد ، تاریخچه قدیمیترین بخشهای این آبراه به ۲۵۰۰ سال پیش برمیگردد. این آبراه قدیمیترین و طولانیترین مسیر آبی ساخت بشر در جهان است لذا طول زیاد کانال خوزستان نباید به عنوان مشکلی حل نشدنی به نظر بیاید بلکه ایراد اصلی طولانی شدن مدت پروژه است که باید در این راه استقامت ورزید .
برخی منتقدین با این ادعا که ایجاد دریاچه و کانال، اکوسیستم نواحی کویری ایران را به گونه ای غیر قابل پیش بینی عوض می کند تا کنون مانع تمرکز مسئولان بر روی این طرح شده اند ، با اینکه این سخن در نگاه نخست صحیح به نظر می رسد ولی باید توجه کرد که منطقه کویر مرکزی ایران از نظر گیاهی و جانوری فقیرترین منطقه جهان به حساب می آید و به نظر نمی رسد طرح ایجاد دریاچه و کانال ، محیط زیست را بیش از این تخریب کند ، ضمن اینکه پیش از این نیز اکوسیستم این منطقه از ایران کاملا متفاوت از آنچه امروز شاهد آن هستیم بوده است و تغییر اقلیم و اکوسیستم بازگرداندن حیات و زندگی به آن خواهد بود
رهاکردن آب در کویر مرکزی ایران می تواند به عنوان اقدامی آزمایشی برای کاهش سطح آب های آزاد جهان مورد مطالعه قرار گیرد و در صورت موفقیت می توان این اقدام را در نواحی دیگر مانند صحرای آفریقا ادامه داد و با این روش از غرق شدن کشورهایی مانند مالدیو و جزایر اقیانوس آرام و شهرهایی مانند نیویورک و ونیز جلوگیری نمود. بدیهی است که این اقدام می تواند همگرائی جهانی را در موضوعی که منافع مشترک برای همگان داشته باشد افزایش دهد.
اجرای هر کدام ا ز این طرحها می تواند به عنوان سدی در برابر قاچاق مواد مخدر و کالا از مرزهای شرقی در برابر بخش های مرکزی کشور و خارج از کشور شود همچنین احتمال دارد که در مسیر حفر کانال معادن مختلفی کشف شود که بتوان از آن استفاده نمو ضمن اینکه می توان با ایجاد دریاچه هایی در ناحیه کویری ایران به پرورش آبزیان دریایی و ایجاد اشتغال دائمی و افزایش تولید مواد غذایی در کشور پرداخت.