مراحل تدریجی نزول قرآن بر اساس مفهوم غالب آيات سوره و كلمات و عبارات كليدي

مرحله اول :اماده سازی پیامبر و نزول مفاهیم پایه(یکتایی خدا،وجود آخرت و ترجیح ان بر دنیا، وجودحساب وکتاب و دودسته شدن انسانها براساس اعمال دنیا، تاکید برتوجه به همنوعان و نکوهش مال دوستی)

روش تبلیغ:تذکر به افراد مستعد

شامل سوره های توحید شمس اعلی ضحی عصر عادیات تکاثر زلزال قارعه همزه

مرحله دوم: ادامه بحث معاد با بیان جزییات بیشتر حوادث زمان وقوع و حالات متضاد اهل بهشت و جهنم ، ادامه نکوهش دنیا خواهی و مال دوستی ، تاکید غالب بر معاد است

شروع تردیدها و روگردانی و تکذیب نسبت به معاد، دلایل بر امکان و قدرت خدا بر بعث انسانها.

شامل سوره های لیل تین ماعون طارق انفطار عبس قیامت غاشیه فجر

مرحله سوم: زیاد شدن مکذب ها و سرزنش مکذبین (ویل للمکذبین) وتهدید خداوند به عذاب؛ تاکید غالب بر معاد است.

توصیفات بیشتر قیامت و تفکیک اصحاب یمین و شمال ، نکوهش مال خواهی و عدم توجه به مساکین

تهمت به قران و حمایت خدا از پیامبر و قران که وحی است، و توصیه پیامبر به صبر و تسبیح ،

ورود به فاز انذار افراد مستعد از اتش وعذاب خدا (علاوه بر تذکر مرحله قبل)

اجزای نماز در سوره های این مرحله ذکر شده ربک فکبر،فسبح باسم ربک العظیم،یسجدون،یرکعون

شامل سوره های: نازعات انشقاق بلد مدثر واقعه مرسلات نبا معارج مطففین

مرحله چهارم: دعوت به توحید و عبادت خدا و نکوهش از معبودان غیر خدا و عقاید خرافی مشرکان ، گسترش  دعوت پیامبر و اتهامات جنون و شاعر و ساحر به پیامبر،

شروع کید و ازار کافرین، و اشاره به برتر بودن کید خدا در برابر کید کافرین به منظور  دلگرمی وتقویت پیامبر  برای تحمل تکذیب ها و صبر در برابر گفته های انها(فاصبر علی مایقولون اصبر لحکم ربک)و توصیه پیامبر به تسبیح و ذکر

درخواست سازش از پیامبر و دستور خدا به عدم اطاعت (لاتطع) از کافران و مرزبندی با انها،

شامل سوره های تکویر طور نجم کافرون،حاقه قاف مزمل حمد قریش فیل قلم علق  انسان

مرحله پنجم:فراگیر شدن دعوت و مشهورشدن پیامبر در مکه (نذیر مبین) ادامه احتجاج و انذارهای مرحله قبل، ادامه تهمتهای شاعر ومجنون واساطیر ،ازار ومسخره مسلمانان و دستور به تداوم صبر ،تشکیل گروهی از اهل ایمان، حمایت بیشتر پیامبر با ذکر داستانهای ازار پیامبران قبل وحمایت خدا از انها و نجات انها و یارانشان و نابودی کفار و اقوام مکذب قبل،احتجاج برتوحید و ذکر نعمات مختلف خدا، بهانه های مختلف مشرکان از جمله نزول ملائک یا معجزاتی دیگر،

اضافه شدن وظیفه بشارت بر انذار،تاکید بر اجر نخواستن پیامبر،

شامل سوره های صاد صافات بروج قمر ذاریات رحمان طه  مریم کوثر

مرحله ششم:مشابه مرحله پنجم ،انذار و بشارت، دلداری پیامبر که هرکار کنی اکثریت اینها ایمان نمی اورند ،خدا بر قلب اینها مهر زده،توکل کن ،تو وکیل اینها نیستی

تهدید به اخراج پیامبر، دستورات عبادی و اخلاقی به مسلمانان،انفاق،

اشاره به مشابه بودن قران و پیامبر با کتب و انبیای قبل،و گواهی اهل کتاب بر صدق پیامبر

شامل سوره های شعرا اسرا فرقان کهف یوسف قصص نمل حجر مسد هود قدر

مرحله هفتم: شدت و غلبه انذار ها،احتجاج و اتمام حجت با کافران و تهدید به انتقام الهی.تاکید بر تقاضای کافران در لحظه مرگ و قیامت برای بازگشت به دنیا وخروج از این وضعیت.اما ایمان در لحظه مرگ یا عذاب فایده ندارد.احتجاج در توحید ومعاد از جمله با توجه بیشتر به ایات خدا درطبیعت،

توصیه به صبر واستقامت پیامبر و مسلمانان، توکل به خدا و پناه بردن از شیطان، عدم تبعیت از غیر حق

مرحله بلاغ و ظهور خطابهای یاایهاالناس

شامل سوره های دخان یس انعام سبا  جن یونس اعراف غافر فصلت  زخرف احقاف

مرحله هشتم :مشابه مرحله قبل بعلاوه انذار واتمام حجت با منکرین که اصرار در استکبار و نشنیدن ایات دارند، دعوت به استغفار و اجابت دعوت ،عدم تعجیل در عذاب

حمایت از پیامبر و مومنان و توصیه به صبر و استقامت و پایداری بر ایمان (عدم تردید ونفاق و بیعت شکنی) وامادگی هجرت ومجاهده، ایمان به تحقق وعده نصرت الهی و عدم خلف وعده خدا،

شامل سوره های: شوری زمر نوح ابراهیم فاطر روم سجده مومنون فلق ناس انبیا عنکبوت رعد حج  لقمان جاثیه  نحل ملک

مرحله نهم:هجرت به مدینه،قتال با مشرکین مکه،دعوت اهل کتاب به یاری پیامبر  و نپذیرفتن انها ،تغییر قبله، ازار و کارشکنی یهودعلیه پیامبر و مسلمانها، جنگ با یهودیان ، ظهور افراد منافق و ترس انها از حضور در جنگها

تعدد خطاب یا ایهاالذین امنوا

شامل سوره های محمد انفال انشراح بقره جمعه بینه آل عمران نسا  حشر  ممتحنه

مرحله دهم: گسترش افراد منافق و علنی شدن مخالفتهای انها و جری شدن انها در توطئه چینی و دستور جهاد با انها ، تکمیل احکام فردی خانوداگی و اجتماعی و بیان حدود، صلح با مشرکان مکه و امکان گسترش تبلیغ اسلام ،فتح مکه و قدرتمند و فراگیر شدن دولت اسلامی و انعقاد پیمانهای مختلف و هشدار به پیمان شکنان

شامل سوره های نور  احزاب حدید طلاق  مجادله تحریم فتح نصر منافقون صف حجرات   تغابن  توبه   مائده

توضيحي پيرامون ترتيب نزول پيشنهادي:

نخستین بار که قرآن را به ترتیب نزول سوره ها به توصیه آقای مهندس جمال گنجه ای و بر اساس لیست ترتیب نزول خودشان مطلعه کردم ،انرا بسیار شیرین و فهماننده ونیز بیان کننده شرایط آن روز (زمان نزول سوره ها) یافتم.در بار دوم مطالعه،سئوالات و ابهامات و پیشنهاداتی در جای گذاری ترتیب سوره ها برایم مطرح شد که در پاسخ به سئوال آنها،به جستجوی بیشتری راجع به تحقیقات انجام شده در این موضوع پرداختم.همه انچه را که من دیدم میشود در دو گروه کلی طبقه بندی کرد:روایتی و تحقیقی

در گروه روایتی،لیستهای موجود به چند راوی ختم میشود که تفاوتهایی دارند اما خیلی زیاد نیست.برخی از متاخرین محقق هم ،همان لیست را مبنا گرفته و تعدادی سوره را در آن جابجا کرده اند(همانند مرحوم دکتر صادق تقوی)

در گروه تحقیقی،مبنای کار نه روایات بلکه کل کار بر اساس روش و نتیجه تحقیق محقق بوده است که بارزترین آنها روش مرحوم مهندس بازرگان در تعیین تاریخ نزول برحسب طول متوسط ایات بوده است.

پس از وی،اقای مهندس جمال گنجه ای لیست مرحوم بازرگان را مبنا قرار داده و بااستفاده از روش خودشان در تعیین درس سوره(بر اساس محتوای غالب سوره)،لیست را بازنگری کرده و کل سوره ها را در ۱۰مرحله تقسیم بندی کرده اند.

درگروه روایتی،اولا انتساب آنها به منبعی چون پیامبر یا امامان معصوم،محل تردید است بنابراین نمی توان انرا قطعی و بی چون وچرا دانست.لذا باب نقد و بازنگری آن باز است.چنانکه علامه طباطبایی نیز در تفسیر المیزان و نیز کتاب قران در اسلام گفته است:” آنچه درباره اين روايات ميتوان گفت اينست كه بهيچوجه قابل اعتماد نيستند زيرا نه ارزش روايت ديني را دارند و نه ارزش نقل تاريخي. تنها راه براي تشخيص ترتيب سوره‌هاي قرآني و مكي يا مدني بودن آنها تدبر در مضامين آنها و تطبيق آن با اوضاع و احوال پيش از هجرت و پس از هجرت ميباشد.”

ثانیا در لیست،مبنای قرارگیری سوره معمولا اولین آیات نازله از آن سوره یا آیات ابتدای سوره بوده است و حال آنکه ادامه سوره که بخش اکثریت سوره را هم تشکیل میدهد،حاومی ایات و مفاهیمی است که مسلما در اینده ای دورتر و در شرایطی متفاوت نازل شده است.مرحوم آیت الله معرفت در کتاب علوم قرآنی،اشاره کرده که “علامه طبرسی و دیگر بزرگان فن متذکر میشوند که رعایت ترتیب سوره ها،نظر به ابتدای هرسوره است.”

مثلا سوره علق که در اکثر لیستها اولین سوره است،صرفا بدلیل نزول ۵ آیه نخست آن در ابتدای بعثت در اول لیست قرار گرفته ،حال آنکه در ادامه سوره صحبت از کسی است که پیام پیامبر را تکذیب کرده و خدا هشدار میدهد که اگر دست برندارد،او را به جهنم می کشانیم.واین کنش و واکنش در اولین سوره نازله بر پیامبر قطعا جایی ندارد.پس ادامه این سوره در زمان دیگری نازل شده که باید به دنبال آن بود.

ثالثا اشکال دوم  به لحاظ محتوایی و شرایط و روند طبیعی ابلاغ پیام وشکل گیری تدریجی مخالفتها،بر برخی سوره هایی که ظاهرا یکجا هم نازل شده اند،وارد است.

بعنوان نمونه در لیست منسوب به امام صادق یا لیست مصحف الازهر که بسیار به هم نزدیکند،سوره های مسد و تکویر سوره های پنجم و ششم هستند.همانطور که میدانیم در شروع بعثت،دعوت فراگیر نبوده است.ضمن انکه باید ابتدا پیام وحی به مردم منتقل شود تا بعد،تردیدها و مخالفتها شکل بگیرد.بر این اساس اختصاص یک سوره بر نکوهش ابو لهب یا تهمت مردم به پیامبر مبنی بر جنون و پاسخ خدا در سوره تکویر که رفیق شما مجنون نیست، در هفته های نخست بعثت غیر منطقی است.

اما در گروه تحقیقی هم هرچند منطق کلی مهندس بازرگان در افزایش طول ایات از ابتدای بعثت تا اواخر عمر پیامبر صحیح است،اما دلیلی نداریم که اگر سوره ای یا فرازی از سوره طول متوسط ایاتش  مثلا ۱ کلمه کوتاهتر است،حتما زودتر نازل شده است.این منطق می تواند برای یک تقسیم بندی عمومی تر استفاده شود یا بعنوان شاهدی در کنار دلایل دیگرکه مهم ترین آن سیر خود پیام و واکنش مخاطبین است، استفاده شود.

در تحقیق اقای مهندس گنجه ای هرچند اشکالات فوق ،کاهش یافته اما بعلت نگاه به پیام کلی سوره ، برخی جزییات و کلمات کلیدی موجود در متن سوره که در تعیین ترتیب نزول نقش دارند،مورد توجه قرار نگرفته  است.لذا صاحب این قلم بر ان شد تا با توجه به نقدهایی که اشاره شد،به تعیین لیستی با خطای کمتر بپردازد.هرچند که همه اقدامات تحقیقی در این وادی،کاری سخت وصرفا گمانه زنی است و امیدواریم نتایج کار این بررسی نیز به واقعیت نزدیک باشد.

مبانی و روش کار:

در این کار مبنای استخراج وقضاوت در تعیین تاریخ نزول،توجه به درس و پیام کلی سوره و نیز کلمات و عبارات کلیدی  موثر بوده است.

بر این اساس درس کلی سوره ها استخراج شد.سپس در چند دور مطالعه سوره، ضمن تعیین چند مرحله اصلی در نزول سوره ها که تابعی از روش و میزان گسترش حوزه تبلیغ پیامبر و نیز شرایط اجتماعی مخاطبان بوده، برخی عبارات و کلمات که نمایانگر جدید بودن پیام یا مرحله ای جدید در کار ابلاغ رسالت پیامبر،شدت وضعف عتابها وخطابها،شدت و ضعف عمل کافرین،مکذبین و دشمنان ،و …بوده است،کلمات و جملاتی که از نظرنگارنده مهم بوده ،استخراج شدند و برای همه سوره ها این دو عنوان(درس و کلمات کلیدی)در زیر هم قرار گرفتند تا امکان مقایسه بین سوره های مختلف فراهم گردد.

پس از چند بار مرور سوره ها و تعیین ترتیبی از سوره ها، ، به نظر رسید درج کلمات و عبارات کلیدی  بصورت لیستی جداگانه به همراه نام سوره های حاوی انها،اقدامی مناسب در قضاوت میان دوری و نزدیکی سوره ها به یکدیگر است.

بر این اساس لیست نقلی مشهور مبنای کار قرار گرفت و هرکدام از سوره ها که با معیار های فوق،دارای ترتیب نامناسب تشخیص داده شدند،به مکان مناسب احتمالی منتقل شدند.

توجه به چند نکته ضروری است:

1. واحد  کار،سوره است.هرچند که میدانیم برخی سوره ها در دو یا چند نوبت و با فاصله زمانی تکمیل شده اند.اما از انجا که اولا ملاکی عمومی  برای تعیین این قسمتها و نیز تاریخ نزول انها نداریم(جز برخی موارد معدودی که روایات قطعی در شان نزول انهاست یا قرینه لفظی و معنوی در خود ایات وجود دارد)ثانیا توجه به این نکته که قراردادن این مجموعه های پراکنده زمانی در داخل یک سوره توسط نبی اکرم دارای حکمت وفلسفه ای است و آن هماهنگ ومرتبط بودن با سایر مفاد سوره است،تمرکز کار ما را بر سوره ها قرار داد و از ورود به افراز سوره ها بر حسب آیات (مشابه روش مرحوم بازرگان) بازداشت. لذا جايگاه سوره در مواردي كه ايات ان يكجا نازل نشده است،برمبناي موقعيت اكثريت آيات سوره تعيين گرديده است.
2. در این کار،مراحل اصلی و مهمی در سیر تحول پیام و واکنش مخاطبان آن دوره تشخیص داده شد و سوره های مختلف در این مراحل ،جاگذاری شدند.لذا مکان یابی هر سوره در مرحله مربوطه نسبت به مکان یابی آن سوره در مرحله مربوطه،از قطعیت بیشتری برخوردار است. اما در داخل هر مرحله،بین برخی سوره ها قضاوت در خصوص تقدم یا تاخر آنها مشکل بوده و ترتیب پیشنهادی حقیرمیتواند تدقیق شود.
3. جا دارد از جناب اقای مهندس گنجه ای نیز که کار شان الهام بخش این جانب بود (بویژه در تعیین درس سوره ها و مرحله بندی دوران نزول )تشکر نموده و از خداوند توفیقات بیشتر ایشان را آرزو نمایم.

به لطف و یاری خدا ،بازنگری لیست ترتیب نزول سوره ها و مراحل محتلف نزول قران، با استفاده از دو معیار درس سوره ها و کلمات و عبارات کلیدی موجود در مراحل مختلف نزول در روز جمعه مورخ بیست و دوم اردی بهشت ماه نود وشش مصادف با عید سعید نیمه شعبان به پایان رسید.

با تشکر از سرکار خانم ها شهروزی،آقایی و جناب آقای شيخ محمد  كه در تهيه  و تنظيم اين فايل همكاري نموده اند.

الحمد لله رب العالمين

سید کاظم فرهنگ

فهرست شماره سوره های قران کریم به ترتیب نزول

سوره	ترتیب	سوره	ترتیب	سوره	ترتیب	سوره	ترتیب	سوره	ترتیب	سوره	ترتیب
بینه	۹۶	فاطر	۷۷	حجر	۵۸	قلم	۳۹	نازعات	۲۰	اخلاص	۱
آل عمران	۹۷	روم	۷۸	مسد	۵۹	علق	۴۰	انشقاق	۲۱	شمس	۲
نسا	۹۸	سجده	۷۹	هود	۶۰	انسان	۴۱	بلد	۲۲	اعلی	۳
حشر	۹۹	مومنون	۸۰	قدر	۶۱	ص	۴۲	مدثر	۲۳	ضحی	۴
ممتحنه	۱۰۰	فلق	۸۱	دخان	۶۲	صافات	۴۳	واقعه	۲۴	عصر	۵
نور	۱۰۱	ناس	۸۲	یس	۶۳	بروج	۴۴	مرسلات	۲۵	عادیات	۶
احزاب	۱۰۲	انبیا	۸۳	انعام	۶۴	قمر	۴۵	نبا	۲۶	تکاثر	۷
حدید	۱۰۳	عنکبوت	۸۴	سبا	۶۵	ذاریات	۴۶	معارج	۲۷	زلزال	۸
طلاق	۱۰۴	رعد	۸۵	جن	۶۶	رحمن	۴۷	مطففین	۲۸	قارعه	۹
مجادله	۱۰۵	حج	۸۶	یونس	۶۷	طه	۴۸	تکویر	۲۹	همزه	۱۰
تحریم	۱۰۶	لقمان	۸۷	اعراف	۶۸	مریم	۴۹	طور	۳۰	لیل	۱۱
فتح	۱۰۷	جاثیه	۸۸	غافر	۶۹	کوثر	۵۰	نجم	۳۱	تین	۱۲
نصر	۱۰۸	نحل	۸۹	فصلت	۷۰	شعرا	۵۱	کافرون	۳۲	ماعون	۱۳
منافقون	۱۰۹	ملک	۹۰	زخرف	۷۱	اسرا	۵۲	حاقه	۳۳	طارق	۱۴
صف	۱۱۰	محمد	۹۱	احقاف	۷۲	فرقان	۵۳	ق	۳۴	انفطار	۱۵
حجرات	۱۱۱	انفال	۹۲	شوری	۷۳	کهف	۵۴	مزمل	۳۵	عبس	۱۶
تغابن	۱۱۲	انشراح	۹۳	زمر	۷۴	یوسف	۵۵	حمد	۳۶	قیامت	۱۷
توبه	۱۱۳	بقره	۹۴	نوح	۷۵	قصص	۵۶	قریش	۳۷	غاشیه	۱۸
مائده	۱۱۴	جمعه	۹۵	ابراهیم	۷۶	نمل	۵۷	فیل	۳۸	فجر	۱۹

مشاهده آنلاین و دانلود مصحف حضرت علی علیه السلام با دستخط منسوب به آن حضرت