آکادمی رابعی اخبار ، مقالات ،آثار و برنامه های مهندس حمید رابعی
ماجرای اشتباه در جانمایی سد گتوند و شور شدن آب خوزستان
سال ۱۳۸۱ به همراه مهندس شمسایی مدیرکل وقت آب و فاضلاب خوزستان موضوع را مطرح کردم که این سد مشکلاتی دارد و می‌تواند کل استان خوزستان را از نظر شوری به مخاطره بیندازد.
شمسایی بعد‌ها رئیس سد گتوند شد. به او توضیح دادم که اساساً سازندگان سد مطالعات زمین‌شناسی منطقه را مدنظر قرار نداده‌اند. هیچ گزارشی از مطالعات زمین‌شناسی نداشتند. آقای شمسایی بعد از آن مشاوره گروهی ۲۰ نفره برای مطالعات روی سد تشکیل داد گروه مطالعاتی آقای شمسایی در اولین گزارش به او نوشتند «جلوی ضرر را هر جا بگیرید منفعت است».
آقای مهندس شمسایی به عنوان رئیس اداره آب منطقه خوزستان آن زمان به تمامی مقامات مملکتی نامه نوشت و از آنها خواست جلوی ساخت سد گرفته شود. نامه خطاب به رئیس‌جمهوری، وزیر نیرو، مجلس و مدیر عامل شرکت آب و نیرو (شرکت مجری) ارسال شده بود.
بعد از اینکه سد ساخته شد، از قضا مهندس شمسایی را که آن زمان شهردار اهواز بود به عنوان رئیس سد انتخاب کردند! بعد از آن یکسری مشاوره از کشورهای مختلف و دانشگاه‌های ایران گرفتند و تصمیم بر این شد که پتوی رسی برای ایجاد فاصله میان لایه‌های ضخیم نمک و بستر دریاچه به وجود بیاید.
۱۰ روز بعد از اینکه عملیات آبگیری صورت گرفت، بخش زیرین سد که معمولاً سیستم‌های زیرین و دستگاه‌های حساس و سنسور‌های کنترل است پر ازنمک شده است؛ این مساله دقیقاً ۱۰ روز بعد از آبگیری رخ داد؛ اتفاقی که مثل روز برای ما روشن بود و هر چه هشدار می‌دادیم کسی گوش نمی‌کرد.
قبل از آبگیری ما بارها هشدار دادیم توربین‌هایی که برای سد خریداری شده برای آب شیرین است و شما میلیارد‌ها میلیارد هزینه کرده‌اید برای آبی که شور خواهد شد. حالا آن توربین‌ها هم کاربردی برای آب شیرین ندارند. هم اکنون توربین‌ها از کار افتاده‌اند.
چندی پیش مدیر روابط عمومی شرکت آب و نیرو سد گتوند از من دعوت کرد از سد بازدید کنم. گفتند آن‌طور که شما تصور می‌کنید نمکی وجود ندارد و نهایتاً یک لایه چهارمتری نمک هست که آن را خارج می‌کنیم! با تعجب دیدم چند لایه نازک چهار تا پنج متری زده‌اند.
سدی که قرار بود حیات و آبادانی برای ایرانیان به همراه داشته باشد، پس از ساخت و آبگیری میان کوه های نمک تبدیل به دریاچه ای شده که هدیه اش به مردم شوربختی بود که پایانی را نمی توان برایش متصور شد. تبدیل شدن کل جلگه خوزستان به شوره زار از یک سو و از بین رفتن زمین های کشاورزی در پایین دست از سوی دیگر سبب شد کشاورزان به جای تولید محصول، فقط نمک برای عرضه کردن داشته باشند.
اما حالا دیگر کاری نمی توان کرد و هیچ راه علاجی ندارد و فاجعه ای که از آن به عنوان سد گتوند نام برده می شود آسیب هایش تا ابد گریبان مردم خوزستان را خواهد گرفت.
نتیجه مطالعاتی که با هدف آسیب شناسی زیست محیطی در سال ۸۲ آغاز شد این بود که این سد در معرض خطر شور شدن است. مطالعاتی که باید در سال ۷۵ و قبل از اجرای پروژه انجام می شد نه هشت سال بعد و جالب اینکه در هنگام آغاز عملیات آبگیری و افتتاح سد با وجود بسیاری از هشدارهای زیست محیطی که خطر شور شدن آب را اعلام کردند، مسئولان وقت بدون توجه به نگرانی های دوستداران طبیعت با قول صددرصد مبنی بر شور نشدن آب سد، عملیات آبگیری را آغاز کردند و وضعیت سد به شرایطی رسید که الان همه نظاره گر آن هستند.
عیسی کلانتری وزیر اسبق کشاورزی هم از سد گتوند به عنوان فاجعه ملی نام می برد و می گوید: «در طول هشت سال ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد تنها یک بار برای او نامه نوشتم و موضوع آن هم سد گتوند بود و به او گفتم سد را آبگیری نکنید.» عیسی کلانتری در این گفتگوی تفصیلی از ساخت این سد و مشکلات پیرامون آن گفت.
زمانی که در دهه ۷۰ کار مطالعاتی روی سد گتوند انجام شد چرا کسی نگفت که منطقه دارای کوه های نمکی است که ممکن است با ساخت سد، نمک وارد آب شود و آب شیرین تبدیل به آب شور شود؟
– کار مطالعات سد گتوند ۱۵ کیلومتر بالاتر از محل فعلی آن بود و اصلا قرار نبود سد در محل فعلی ساخته شود. حتی مطالعاتی هم که آمریکایی ها قبل از انقلاب انجام دادند هم منطقه ای بود که از روز اول تعیین شده بود اما وزارت نیرو تصمیم گرفت محل سد را عوض کند زیرا اگر سد در محل قبلی ساخته می شد می توانست ۲٫۲ میلیارد متر مکعب آب ذخیره کند در حالی که در محل فعلی این میزان به ۴٫۷ میلیارد متر مکعب می رسید.
یعنی کسی آن کوه های نمک را ندید؟
– تصورشان این بود که می توانند کوه های نمک را با یک پتوی رسی بپوشانند و اجازه ندهند نمک وارد آب شود؟
کوه رس؟ چگونه؟
– رس را کوبیدند و با آن سدی در مقابل کوه های نمک ساختند تا مانع نفوذ نمک در آب شوند غافل از اینکه با نخستین آبگیری در سد هم رس ها در آب حل شد و نمک ها وارد آب شیرین شد و آن را تبدیل به آب شور غیرقابل استفاده کرد. مهمترین دلیل این اتفاق هم این است که آب در داخل سد راکد است و هر چه زمان می گذرد، نمک فرصت بیشتری برای حل شدن در آب دارد اما اگر آب روان بود این اتفاق نمی افتاد و نهایتا تبدیل به کارون چند سال قبل می شد.
اتفاقی که شاید بیشتر از شور شدن آب و نابودی محیط زیست منطقه مردم خوزستان و ایران را ناراحت کرده، حرف هایی است که درباره شوری آب گفته می شود و مسئولان شرکت آب نیرو آن را رد می کنند و می گویند آب شور نشده است؟
– دروغ گفتن کار همه افراد دولت قبل بود چون همه زندگی شان بر مبنای دروغ بود. همیشه واقعیت ها را از مردم پنهان می کردند. گاهی اوقات هم از خود غیرتی نشان می دادند و از مردم عذرخواهی می کردند اما قبل از عذرخواهی، مردم تاوان زیادی را برای اشتباهات و دروغ های آنان داده بودند. سال ۸۹ زمانی که قرار بود سد گتوند آبگیری شود، برای اولین و آخرین بار به احمدی نژاد نامه نوشتم و گفتم سد را آبگیری نکنید و شما به عنوان رییس جمهوری اشتباهات گذشتگان را با یک اشتباه دیگر تکمیل نکنید اما سد آبگیری شد و فاجعه به این شکلی که هست رقم خورد.
اشتباه بدتر دولت قبل این بود که به وضعیت و شرایط مردمی که در ۴۴ روستای اطراف زندگی می کردند توجهی نکرد و آوارگی را برای آنان رقم زد، این طور نیست؟
– ساخت این سد آنقدر معضل دارد که مسئله مردم جزو مسائل فرعی دیده می شود زیرا تامین هزینه برای آنان در قبل گرفتن زمین و خانه های آنها شاید ۱۰ درصد کل هزینه سد هم نباشد. از طرفی این که می گویند مطالبات مردم داده نشده هم کذب است. اطلاع دارم که همه هزینه ها پرداخت شده اما برخی از مردم می خواهند چند بار خسارت بگیرند که این بی انصافی است.
چقدر برای ساخت این سد هزینه شده است؟
– حدود چهار هزار میلیارد تومان.
آیا می توان با صرف هزینه ای سد را اصلاح کرد؟
– اگر بخواهند سد را اصلاح کنند قدم اول این است که آب را منحرف کنند و این یعنی صرف هزینه ۹ هزار میلیاردی در یک زمان ۱۰ ساله که عملا اجرای این کار و صرف هزینه امکان پذیر نیست. مهمترین دغدغه ای که در حال حاضر برای سد گتوند وجود دارد این است که آسیب های زیست محیطی آن روز به روز افزایش پیدا می کند و مردم کشور آسیب بیشتری می بینند. تداوم شوی آب و شرایطی که برای مردم خوزستان به وجود آمده، موضوعی نیست که به راحتی بتوان از آن عبور کرد و مسئولان باید در این زمینه پاسخگو باشند.
یکی از آسیب هایی که به آن اشاره کردید، از بین رفتن کشاورزی منطقه و از دست دادن منبع درآمد برای مردم بود، آیا می توان برای این معضل راه حلی پیدا کرد؟- برای اینکه زمین هایی که شور شده اند را به شرایط قابل کشاورزی برگرداند باید زهکشی انجام شود که هزینه بالایی دارد؛ چیزی حدود ۲۰ میلیون تومان برای یک هکتار، یعنی باید با این روش نمک را از بستر زمین جدا کنند و از طرف دیگر اجازه ورد آب شور را به زمین ها ندهند. در نظر بگیرید اگر حدود ۲۰۰ میلیون هکتار زمین وجود داشته باشد باید چهار هزار میلیارد بودجه برای این کار در نظر گرفت که این کار هم عملا قابل اجرا نیست.
یعنی با توجه به تمام پیشنهادهایی که ارائه شد، هیچ راه علاجی برای رفع مشکلات سد گتوند وجود ندارد.
– در جلسات شورای عالی آب چندین بار درباره سد گتوند صحبت و راه حل های متعددی هم پیشنهاد شد و دانشگاه تهران مسئول بررسی راهکارهای ارائه شده بود اما در نهایت مسئولان این دانشگاه به این نتیجه رسیدند که هیچ راه حل قطعی برای بهبود وضعیت سد گتوند وجود ندارد یعنی نه امکان مالی وجود دارد و نه زمانی برای حل این بحران.
یکی از راه حل هایی که می گویید اجرایش امکان پذیر نبود، چیست؟- خارج کردن آب سد از زیر آن و هدایت آب شور با لوله به هشت کیلومتر پایین دست سد و رهاسازی آب شور در یک منطقه سه هزار هکتاری با هدف تبخیر نمک ها که عملا قابل اجرا نیست و بقیه راه حل ها هم در همین سطح بود که قابلیت اجرایی ندارند.
بحثی هم مطرح شد برای هدایت آب سد به خلیج فارس؟
– آن طرح هم منتفی شد و امکان اجرای آن با توجه به زمان و امکانات مالی میسر نیست. نه تنها این طرح بلکه هیچ کدام از این راه حل ها درد گتوند را درمان نمی کند. باید با این فاجعه بزرگ کنار بیاییم.
می شود سد را تخریب کرد؟ خیلی از کشورهای پیشرفته مدت هاست به این نتیجه رسیده اند که سدسازی منسوخ شده اما چرا در ایران این تب سدسازی ادامه دارد و وزارت نیرو هنوز بر این اتفاق پافشاری می کند.
– اصلا امکان ندارد بتوان چنین کاری را انجام داد. آب کارون وارد سد می شود و نمی توان جلوی آن را گرفت مگر این که دوتا تونل «بای پس» به طول ۸۰ تا ۹۰ کیلومتر و به قطر ۱۱ متر زده شود و آب را به سمت دیگری هدایت کرد که این کار هم مستلزم زمان ۱۰ ساله و هزینه بیش از ۶ هزار میلیارد است.
اما دیده شده که به مخالفت های محیط زیست توجهی نشده و بارها رییس سازمان محیط زیست اعلام کرده که این سازمان با ساخت سد گتوند مخالف است اما طرح اجرایی شد.
– خانم ابتکار باید برای این ادعا اسناد بیاورد؛ محیط زیست زمانی ساز مخالفت زد که سد ساخته و آبگیری شده بود و شور شدن آب دلیل اصلی این مخالفت بود. مشکل اینجاست که در گذشته به محیط زیست خیلی اهمیت داده نمی شد و علت آن هم این است که این سازمان از نظر فنی و علمی عقب مانده است و در اصل سازمان شکاربانی است.
اگر بخواهید برای سد گتوند نام جایگزین انتخاب کنید چه می گویید؟
– سد گتوند را ننگ مهندسی در تاریخ کشور ایران بدانید. یک خیانت و آفت بزرگی بود که به جان این مملکت افتاد که از این به بعد هم بهتر است دیگر درباره اش بحث نکنید چون فایده ای ندارد؛ گویا این سرنوشت از مدت ها پیش برای مردم رقم خورده بود.
عیسی کلانتری، مشاور معاون اول رئیس‌جمهوری در امور آب، کشاورزی و محیط‌زیست و دبیر ستاد احیای دریاچه ارومیه با توجه به اتفاقی که در ساخت و آبگیری سد گتوند افتاد، معتقد است که مجریان این پروژه به خاطر اجرای آن باید محاکمه شوند «پیش از انقلاب، آمریکایی‌ها سد گتوند را از نظر زیست‌محیطی بررسی و محل احداث سد را ١٥ کیلومتر بالاتر تعیین کردند. بعد از انقلاب دربررسی‌های صورت گرفته، مسئولانی که طرح را بررسی کردند، گفتند که آمریکایی‌ها می‌خواستند مخزن سد کوچک باشد به همین دلیل جای آن را نادرست تعیین کردند. به همین دلیل مکان سد را جابه‌جا کردند. قرار شد سد در جای جدید ساخته شود. جای جدید سد انتقادهای بسیاری را با خود همراه کرد؛ زیرا در نزدیکی آن گنبدی نمکی قرار داشت. شرکت زیرمجموعه وزارت نیرو در دولت احمدی‌نژاد اعلام کرد که روی تپه نمکی نزدیک سد پتوی رسی کشیده می‌شود، تا مشکل حل شود.» او در جمع دانشجویان دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران و فعالان محیط زیست در ادامه با اشاره به اینکه پتوی رسی فایده‌ای نداشت و حالا آب پشت سد به‌حدی شور شده که نمی‌توان برای آن کاری کرد، گفت: «شوری آب زیر سد، ٥,٥ برابر شوری آب خلیج‌فارس است؛ اگر قرار باشد سد دور زده شود، ٨ سال طول می‌کشید و در این مدت محیط‌زیست خوزستان خسارت بسیاری خواهد دید و اراضی آن از بین می‌رود. به همین دلیل، به نظر من مجریان این پروژه به خاطر اجرای آن باید محاکمه شوند.»[۸] براساس اندازه‌گیری‌های انجام شده از کیفیت آب پس از بهره‌برداری سد گتوند، مشخص شده که از زمان بهره‌برداری خروجی آب سد، EC(قدرت هدایت الکتریکی و درجه کدورت آب) از ۱۷۰۰ عبور کرده است. رودخانه‌ای که در طول سالیان گذشته آب شیرین با EC (شوری) حداکثر ۴۰۰ تا ۵۰۰ میلی‌موس در آن جریان داشت اما با آبگیری سد گتوند هم اینک ۱۷ میلیون تن نمک از این سد خارج شده و وارد کارون می شود.این میزان نمک افزون بر هفت میلیون تن نمکی است که در مخزن سد وجود دارد.[۹] بر اساس برآورد انجام شده سالانه حدود ۱۰ تا ۱۲ میلیون متر مکعب آب شور در پشت سد ذخیره می شود که به اعتقاد کارشناسان چاره ای جز رها کردن آن وجود ندارد.[۱۰]
